Blijf in gesprek over het levenstestament

Steeds meer mensen kiezen voor een levenstestament. ‘Zo’n document biedt allerlei voordelen, maar er zitten ook haken en ogen aan’, constateert Rieneke Stelma-Roorda, die recent promoveerde op een onderzoek naar het levenstestament. Zo is dit nu vaak nog een statisch document dat, eenmaal opgemaakt, in een la verdwijnt, terwijl het leven zelf dynamisch is en wensen en situaties kunnen veranderen. ‘Daarom is het belangrijk dat mensen hun wensen niet alleen opschrijven, maar er ook regelmatig over praten.’

Tekst: Alieke Bruins

Sinds 2010 kan iedereen vanaf zijn achttiende een levenstestament opstellen. Steeds meer mensen doen dit ook. In een levenstestament kan iemand zijn wensen, voorkeuren en instructies vastleggen voor als hij deze in de toekomst niet meer kan uiten. Dat kan tijdelijk zijn, bijvoorbeeld vanwege een ziekenhuisopname, maar ook permanent, door bijvoorbeeld dementie. Anders dan een ‘gewoon’ testament, waarin een notaris vastlegt wat er met de nalatenschap moet gebeuren als iemand er niet meer is, vervalt het levenstestament na overlijden.

Regie

Met een levenstestament houdt iemand de regie over het leven meer in eigen hand. Zo kun je een vertegenwoordiger, ook wel “gevolmachtigde” of “vertrouwenspersoon” genoemd, aanwijzen die belangrijke beslissingen namens jou mag nemen, als jij daartoe niet meer (goed) in staat bent. Bijvoorbeeld over de verkoop van je huis en het beheer van je vermogen, maar ook over belangrijke zorgkwesties. Daarbij kan worden aangegeven welke beslissingen de vertegenwoordiger mag nemen en waarover, en ook hoe hij dat moet doen. 

Vaak bestaat een levenstestament uit twee volmachten: één voor de financiële belangen en één voor medische en persoonlijke zaken. Bij financiële zaken is het gebruikelijk ook een (professioneel) toezichthouder aan te stellen, die toeziet op de uitvoering van het levenstestament en die bij grote uitgaven toestemming moet geven. Maar ook voor andere situaties kan worden vastgelegd dat de gevolmachtigde voorafgaand aan een beslissing eerst met anderen overlegt. 

Daarnaast zijn er meer voordelen. Door wensen en voorkeuren vast te leggen, kan discussie daarover binnen de familie worden voorkomen. Wordt iemand wilsonbekwaam en is er geen levenstestament, dan zal de kantonrechter iemand aanwijzen die de zaken moet regelen: een bewindvoerder, curator of mentor. Dit kan een ander zijn dan iemand zelf voor ogen had. Zo’n procedure kost bovendien tijd en geld en er zijn allerlei formaliteiten aan verbonden.

Verschillende begrippen

Maar aan het levenstestament zitten ook haken en ogen, zo constateert Rieneke Stelma-Roorda. Zo is nog onvoldoende duidelijk wat dit nu precies is. Dit bleek ook tijdens de interviews die Stelma-Roorda voor haar promotieonderzoek hield met volwassenen die recent een levenstestament hadden opgesteld, en hun vertegenwoordigers. Ook notarissen hanteren verschillende begrippen, zo bleek uit de ervaringen die 220 notarissen deelden naar aanleiding van een aan hen voorgelegde vragenlijst. ‘Daardoor is het mogelijk dat iemand bij notaris A een andere akte krijgt dan bij notaris B’, aldus Stelma-Roorda. Verwonderlijk is dit gebrek aan uniformiteit niet, omdat het woord “levenstestament” in de Nederlandse wet- en regelgeving nergens voorkomt. ‘Nederland zou wat dit betreft kunnen leren van andere landen’, stelt Stelma-Roorda, die ook de “levenstestament-equivalenten” bestudeerde in België, Duitsland, Engeland en Wales en Zwitserland. ‘Duitsland maakt duidelijk onderscheid tussen verschillende aktes, zoals voor financiële en medische zaken, en gebruikt daarvoor verschillende namen. Dat maakt het voor mensen makkelijker om te kiezen.’

Wettelijke waarborgen

Daarnaast zijn er volgens haar onvoldoende wettelijke waarborgen om volwassenen die wilsonbekwaam worden goed te beschermen tegen misbruik of wanbeheer door hun vertegenwoordiger, of bij onenigheid tussen een vertegenwoordiger en (andere) familieleden. Ze pleit er dan ook voor om, zoals verschillende andere landen hebben gedaan, minimale waarborgen vast te leggen in de wet, waarin onder meer staat waaraan de uitvoering van een levenstestament in ieder geval moet voldoen. Verder pleit ze voor een algemene norm die vertegenwoordigers verplicht om degene die het levenstestament maakte zoveel mogelijk bij het besluitvormingsproces te betrekken. In potentie is het levenstestament een prachtig instrument, concludeert ze, maar er is nog wel werk aan de winkel.

‘Met een levenstestament houdt iemand de regie over het leven meer in eigen hand.’

Regelmatig in gesprek

De belangrijkste conclusie van haar onderzoek is echter dat er meer aandacht moet komen voor het dynamische karakter van het levenstestament. ‘Nu is het meestal een statisch document, terwijl het leven zelf dynamisch is. Het risico bestaat dat een levenstestament, zodra het is opgesteld, in een la verdwijnt is reëel. Het komt pas weer tevoorschijn op het moment dat iemand niet meer in staat is zelf te beslissen. Waarden, wensen en voorkeuren kunnen veranderen. Daarom is het belangrijk dat mensen dat niet alleen opschrijven, maar er ook regelmatig over praten met de mensen die straks met dat levenstestament moeten werken.’ Ze adviseert dit al bij het opstellen van het document te doen. ‘Laat gevolmachtigden meedenken over de inhoud en de rol die ze bij de uitvoering ervan kunnen vervullen. Welke ondersteuning hebben ze daarbij nodig? Vertel wat je van elkaar verwacht.’ 

Is iemand nog gezond, dan volstaat één gesprek per jaar of eens in de twee jaar, denkt ze. ‘Maar bij iemand met Alzheimer is het verstandig dit vaker te doen. Daarbij is het belangrijk ook andere naasten te betrekken en keuzes ook aan hen toe te lichten.’

Tijdelijke toezichthouder

Komt het bij de uitvoering van het levenstestament toch tot een procedure over mogelijk misbruik of wanbeheer door een vertegenwoordiger of tot een conflict tussen een vertegenwoordiger en andere familieleden of tussen twee gevolmachtigden, dan kan de rechter het levenstestament deels of geheel in stand houden of buiten werking stellen. In het laatste geval spreekt hij het bewind of mentorschap uit. ‘Andere mogelijkheden heeft hij niet en dat is jammer, want bij gedeeltelijke instandhouding of buitenwerkinstelling had de opsteller iets anders voor ogen.’ Ook hier kan Nederland wellicht leren van Duitsland, waar de rechter ook de mogelijkheid heeft om een tijdelijke toezichthouder aan te stellen, die meekijkt met de vertegenwoordiger. Stelt hij misbruik of wanbeheer vast, dan grijpt de rechter alsnog in. In dit kader is in Duitsland ook specifieke mediation geïntroduceerd, die bij conflicten kan worden ingezet. ‘In Nederland zou een nalatenschapsmediator hier een belangrijke rol kunnen vervullen.’

Levenstestament is populair

Na “gewone” testamenten, hypotheken en overdrachten is het levenstestament inmiddels het meest gepasseerde type akten bij notarissen. In 2023 tekenden ongeveer 220.000 mensen bij de notaris een levenstestament, een toename van vijftien procent, blijkt uit cijfers van de Koninklijke Notariële Beroepsorganisatie (KNB). In 2022 was de stijging 12,5 procent. In totaal zijn er in Nederland zo’n anderhalf miljoen levenstestamenten getekend.