‘Een testament zonder uitleg kan het effect van een bom hebben’
Elke mediator heeft wel een casus die hem of haar zal bijblijven. Wij vroegen naar die casus en waarom die zo speciaal is. Legal mediator Fred Schonewille ziet dat het klassieke vruchtgebruiktestament vooral bij samengestelde gezinnen vaak tot grote onvrede bij de kinderen leidt.
Als Joris (65) plotseling overlijdt, leidt de inhoud van zijn testament tot onbegrip en verdriet bij zijn drie kinderen. Het feit dat enige vorm van uitleg ontbreekt, maakt dat alle ogen gericht zijn op Janine, de vrouw van Joris en stiefmoeder van de kinderen. De voor de kinderen onbegrijpelijke keuzes die Joris in zijn testament heeft gemaakt leiden tot onderlinge spanningen en maken dat het beeld van hun overleden vader met bitterheid is vermengd. Het is 1992. Joris (35) is twee jaar geleden gescheiden na een huwelijk waarin hij en zijn ex-vrouw steeds meer langs elkaar heen leefden. Joris heeft veel moeite met de nieuwe situatie. Als zijn kinderen, een dochter en twee zoons, bij hun moeder zijn, mist hij ze enorm. Een klein jaar na de scheiding ontmoet hij tijdens een strandfeest de tien jaar jongere Janine. De twee worden al snel stapelverliefd op elkaar en na een half jaar besluiten ze te gaan trouwen. Janine trekt in bij Joris. Ondanks Joris’ blijdschap ligt er een schaduw over hun geluk. De kinderen hebben, hoe jong ze ook zijn, moeite met Janine. Ze willen papa het liefst voor zichzelf hebben en vragen, als ze komen logeren, vaak naar hun moeder.
‘Ik heb in mijn testament goed voor jullie gezorgd’
De tijd verstrijkt en de kinderen groeien op tot volwassenen. Tot een warme verhouding met hun stiefmoeder komt het nooit. Joris en Janine hebben, tot spijt van Janine, samen geen kinderen. Als Joris vijfenzestig is heeft hij een onverwacht, openhartig gesprek met zijn kinderen over de eindigheid van het leven. Tijdens dit gesprek verzekert hij hun dat hij in zijn testament goed voor ze heeft gezorgd en dat hun erfdelen zijn gewaarborgd. Dan, nog geen jaar later, slaat het noodlot toe: Joris krijgt thuis op het toilet een hersenbloeding. Janine vindt hem uren later als ze thuiskomt van haar werk. Joris is dan al overleden. Janine en de kinderen proberen zo goed en zo kwaad als het gaat samen te werken om de uitvaart en alles wat daarbij komt kijken te regelen. Het gesprek over de afwikkeling van de nalatenschap bij de notaris, vindt een week na de crematie plaats.
Stiefmoeder mag alles opmaken
De notaris vertelt de kinderen dat Joris in zijn testament een zogenoemd klassiek vruchtgebruik heeft toegekend aan Janine en legt uit wat dit inhoudt: Janine krijgt als weduwe het vruchtgebruik van Joris’ nalatenschap en daarnaast de bevoegdheid om in te mogen teren op het vermogen dat hij heeft achtergelaten. Ook voor vervreemding van het vermogen heeft zij geen toestemming nodig van de kinderen. Sterker nog, volgens het testament heeft Janine ook geen enkele verplichting om zekerheid te bieden aan de kinderen waar het hun erfdelen betreft. Met andere woorden, het staat Janine vrij om alles op te maken voordat zij zelf komt te overlijden, waarna de kinderen met lege handen staan. Gezien haar relatief jonge leeftijd is dit een reële mogelijkheid. De kinderen zijn aangeslagen en geven Janine de schuld van dit alles. Zij moet hun vader wel hebben beïnvloed. Een tweede schok volgt als de notaris vertelt dat, na Janines overlijden – ervan uitgaande dat er dan nog vermogen resteert – beide zoons slechts hun legitieme portie krijgen (oftewel, de helft van het deel waar ze als kinderen normaal gesproken recht op zouden hebben). De oudste dochter krijgt de rest (twee derde van het vermogen) toebedeeld. Alsof het nog niet pijnlijk genoeg is, heeft Joris ook verschil gemaakt tussen zijn kleinkinderen: de kinderen van zijn zoons krijgen een legaat (geldbedrag) dat de helft bedraagt van het legaat dat de kinderen van zijn dochter krijgen.
Herinnering aan vader vertroebeld
Zowel de dochter als beide zoons hebben deze uitkomst niet zien aankomen. Weliswaar had Joris een nauwere band met zijn dochter dan met zijn zoons, maar dat rechtvaardigt volgens de kinderen op geen enkele wijze de inhoud van hun vaders testament. Vooral de zoons zijn onaangenaam verrast, te meer omdat Joris in zijn testament geen toelichting heeft laten opnemen, waarin hij de door hem gemaakte keuzes uitlegt. Er staat niets in het testament over het waarom van de door Joris gemaakte keuzes en er is geen brief of videoboodschap of iets anders wat tot enig begrip zou kunnen leiden. Door de situatie ontstaan er spanningen tussen de kinderen onderling en raakt de herinnering aan hun vader vertroebeld.
Uitleg helpt
Schonewille: ‘Een dergelijk testament heeft het effect van een bom die in de familie wordt gegooid. Het heeft veel moeite gekost om in mijn hoedanigheid van mediator te bereiken dat er uiteindelijk een beter evenwicht ontstond tussen de kinderen en hun stiefmoeder.’ Fred vertelt dat vergelijkbare testamentaire regelingen vaak voorkomen bij samengestelde gezinnen en dat daardoor vaak gespannen situaties ontstaan die de onderlinge relaties danig op de proef stellen. ‘De standaardbepaling in een dergelijk testament, namelijk dat de langstlevende partner de bevoegdheid heeft om in te teren op het vermogen of om het vermogen te vervreemden, zonder zekerheid te bieden voor de kinderen, leidt vaak tot onbegrip of boosheid bij de erfgenamen.’ Schonewille legt uit dat het opnemen van een toelichting, considerans geheten, helpt. Daarin legt de erflater uit wat heeft gemaakt dat hij zijn testament zo heeft laten opstellen als hij heeft gedaan. Zodat de erfgenamen de keuzes van de erflater beter kunnen begrijpen. ‘Nog beter zou het zijn als in elk testament standaard een vredesclausule zou worden opgenomen,’ zegt Schonewille. ‘Hierin biedt de erflater ruimte aan zijn erfgenamen om tot bijstelling van het testament te komen, in het geval het welbewust opgestelde testament toch tot onvrede leidt.’
Vaststellingsovereenkomst kan testament overrulen
Nabestaanden kunnen een nalatenschapsmediator inschakelen wanneer een testament leidt tot spanningen binnen de familie. Onder begeleiding van de mediator wordt gezamenlijk gewerkt aan een nieuw evenwicht dat recht doet aan de verhoudingen zoals die door de erfgenamen worden beleefd. Wanneer er overeenstemming is bereikt, stelt de nalatenschapsmediator een vaststellingsovereenkomst op waarin de door de erfgenamen gemaakte afspraken worden vastgelegd. ‘Een vaststellingsovereenkomst staat gelijk aan de uitspraak van de rechter,’ zegt Schonewille. ‘Je creëert hiermee een nieuwe rechtswerkelijkheid waaraan ook de Belastingdienst is gebonden. Nog beter is het natuurlijk om bij leven in gesprek te gaan met elkaar over de invulling van het testament, onder begeleiding van een nalatenschapsmediator. Dat voorkomt een vervelende lange nasleep in een toch al verdrietige tijd.’
Tekst: Fred Schonewille
