De erfovereenkomst: tijd voor verandering in het Nederlandse erfrecht?

Het huidige erfrecht is er bepaald niet op gericht om als familie zélf bindende afspraken te maken over wat er met een nalatenschap moet gebeuren. En dit terwijl families veel complexer zijn geworden in vergelijking met de standaardfamilies die in de jaren ’50 model hebben gestaan voor het nieuwe erfrecht. Sindsdien is onze samenleving ingrijpend veranderd. Families zijn complexer geworden: samengestelde gezinnen (patchwork families), losse familiebanden en andere gezinsvormen zijn eerder regel dan uitzondering. Dit vraagt om maatwerk. Ook bij bedrijfsoverdracht binnen families is er vaak behoefte aan autonomie: aan duidelijke, zelf gekozen vooraf vastgelegde afspraken over de erfenis.

Toch biedt de huidige wet weinig ruimte. De vraag is dus: sluit het erfrecht nog wel aan op onze moderne samenleving? Of wordt het tijd om de wet aan te passen? Leden van de Redactieraad van Alles over Erven sloegen de handen ineen met Alain Laurent Verbeke, Hélène Casman en Julia van Doormalen. We schreven een serie artikelen voor het Fiscaal Tijdschrift Vermogen.

Wat is het probleem?

In Nederland mogen mensen geen bindende afspraken maken over hun erfenis die ingaan vóór hun overlijden. Dit betekent dat je bijvoorbeeld niet samen met je kinderen of je partner kunt vastleggen wie welk deel van je erfenis zal krijgen (of niet zal krijgen). Door het in art. 4:4 BW opgenomen verbod om te beschikken over nog niet opengevallen nalatenschappen én onbekendheid met andere oplossingen lijken die andere oplossingen nog niet op grote belangstelling te mogen rekenen.

Dat is vooral lastig in situaties waarin meer maatwerk nodig is, zoals bij samengestelde gezinnen of bij de overdracht van een familiebedrijf. In andere landen – zoals Duitsland, België en de Verenigde Staten – kan dat vaak wél via een erfovereenkomst: een juridisch bindende afspraak over de erfenis die wordt vastgelegd terwijl de erflater nog leeft.

Wat zijn de voordelen van een erfovereenkomst?

Een erfovereenkomst kan verschillende voordelen bieden:

• Meer duidelijkheid en zekerheid: vooraf gemaakte afspraken zorgen ervoor dat er bij overlijden geen verrassingen zijn.
• Voorkomen van conflicten: door vooraf zaken goed te regelen, kunnen familievetes en langdurige juridische procedures worden voorkomen.
• Flexibiliteit en maatwerk: families kunnen zelf bepalen wat zij belangrijk vinden en daarover afspraken maken.
• Betere bescherming van familiebelangen: bijvoorbeeld bij een stiefkind, een tweede partner of een bedrijf dat overgedragen wordt.

Een erfovereenkomst kan ook een keerzijde hebben. In sommige situaties is bijvoorbeeld bescherming nodig voor kwetsbare familieleden. Ook die keerzijde verdient aandacht.

Discussie op gang brengen

Met de reeks artikelen in het Fiscaal Tijdschrift Vermogen brengen we het onderwerp erfovereenkomst in het Nederlandse erfrecht onder de aandacht. We willen graag een dialoog op gang brengen:

• Allereerst met juristen, notarissen, wetgevers en gedragswetenschappers.
• Vervolgens ook met het bredere publiek dat met erfrecht te maken krijgt.

De artikelenreeks onderzoekt de mogelijkheden, voordelen en risico’s van de erfovereenkomst.

De artikelen belichten de erfovereenkomst vanuit verschillende invalshoeken – zowel juridisch als fiscaal. We gebruiken herkenbare praktijkvoorbeelden, zoals samengestelde gezinnen en bedrijfsoverdracht binnen de familie. Ook vergelijken we de Nederlandse situatie met die in Duitsland, België en de Verenigde Staten en bekijken we wat er nu al wél mogelijk is, inclusief de rol van nalatenschapsmediation daarbij.

Tot slot doen we een aanzet voor mogelijke wetswijzigingen. Want misschien is het tijd dat ook Nederland de erfovereenkomst omarmt – uiteraard met voldoende waarborgen voor alle betrokkenen.

Artikelen

De artikelen zijn verschenen in het Fiscaal Tijdschrift Vermogen, nummers 6, 7-8 en 9 van 2024 (jaargang 25). Download de artikelen hier als pdf:

Contractueel (quasi-)erfrecht: wat kan er al wel onder het huidige Nederlands recht?
Auteur: Bernard Kapma, notaris
Overzicht van bestaande contractuele regelingen in de praktijk die (gedeeltelijk) al werken als alternatief voor de erfovereenkomst.

The times they are a-changin’. De familieovereenkomst als uitgangspunt van een eigentijds erfrecht
Auteur: Fred Schonewille, nalatenschapsmediator
Pleidooi voor meer partijautonomie in het erfrecht en het schrappen van het huidige verbod op erfovereenkomsten (art. 4:4 BW).

Contracteren over niet-opengevallen nalatenschappen: Vrijheid, blijheid?
Auteur: Julia van Doormalen, kandidaat-notaris
Voorstel voor een zorgvuldigheidskader bij invoering van erfovereenkomsten in Nederland, met aandacht voor evenwicht tussen vrijheid en bescherming.

Haken en ogen aan de erfovereenkomst naar Nederlands recht
Auteur: Mathieu Schipper, erfrechtadvocaat
Kritische analyse van de wenselijkheid en uitvoerbaarheid van de erfovereenkomst vanuit juridisch-praktisch perspectief.

Erfovereenkomsten in het Belgische recht
Auteur: Hélène Casman en Alain-Laurent Verbeke, beiden hoogleraar
Onderwerp: Uiteenzetting van de evolutie van het Belgische erfrecht waarin erfovereenkomsten onder voorwaarden zijn toegestaan.

Ervaringen in het Angelsaksische recht met ante-mortem probate
Auteur: Ineke Koele, fiscaal advocaat, trust & estate lawyer
Verkenning van het Amerikaanse systeem waarbij testamenten bij leven al worden getoetst (ante-mortem probate) en wat Nederland daarvan kan leren.

Was könnte sein? Mogelijke regelingen in de erfovereenkomst.
Auteur: Marije de Rooij-Stevenhaagen, familie-adviseur en nalatenschapsmediator.
Beschrijving van het Duitse systeem van erfovereenkomsten (Erbvertrag) en hoe dat als inspiratiebron kan dienen voor het Nederlandse erfrecht.