Help, mijn stiefmoeder heeft vruchtgebruik

Het standaard testament met vruchtgebruik voor de langstlevende partner geeft in samengestelde gezinnen vaak aanleiding tot conflicten. Legal mediator Fred Schonewille vertelt over zo’n casus en geeft advies over hoe die situatie het beste kan worden voorkomen.

Door Frank Noë

Fase 1

Ik vertrek

Richard (66) is een ondernemende Nederlandse man die in Griekenland de agriturismo Anastasia heeft opgezet die hij runt samen met zijn tweede vrouw Antoinette (59). Een agriturismo is een boerenbedrijf dat niet alleen wordt gebruikt voor agricultuur, maar ook voor toerisme. Het is een groot terrein van ruim zes hectare, zicht op zee met een groot gezinshuis en een boerderij waarop kleinschalig biologische producten worden verbouwd. Er zijn verschillende appartementen en vakantiehuisjes verscholen tussen de olijfbomen, er grazen ezels en er is een zwembad. De agriturismo loopt goed. Op het terrein zijn de vier kinderen van Richard uit zijn eerste huwelijk grotendeels opgegroeid met Antoinette als tweede moeder, in goede harmonie. Twee van de kinderen wonen nog steeds op het terrein, de andere twee komen heel regelmatig langs. Aan deze situatie komt abrupt een eind als Richard na een kort ziekbed overlijdt.

Fase 2

Het testament

Toen Richard de agriturismo startte waren de kinderen pubers, nu zijn het twintigers. Drie broers en een zus. Richard en Antoinette zijn elf jaar geleden op huwelijkse voorwaarden getrouwd. De agriturismo is eigendom van Richard. Los van het rouwproces moeten er na het overlijden tamelijk snel zaken worden geregeld in het kader van de nalatenschap. In dit geval was er een standaard vruchtgebruik-testament: de langstlevende partner krijgt het vruchtgebruik van de hele nalatenschap. De kinderen zijn de erfgenamen, maar moeten wachten op hun erfenis zolang het vruchtgebruik duurt, vaak tot de langstlevende overlijdt. Niet te verwarren met de wettelijke verdeling, waarbij de langstlevende eigenaar van alles wordt en de kinderen een vordering op hem/haar krijgen.

Vaak wordt in een vruchtgebruik-testament aan de vruchtgebruiker – de langstlevende partner – de bevoegdheid gegeven tot ‘intering en vervreemding’ van het vermogen waarop het vruchtgebruik betrekking heeft. Dat houdt in dat je als vruchtgebruiker in de praktijk bijna eigenaar bent. Je hoeft je vrij weinig gelegen te laten liggen aan de echte eigenaars, in dit geval de kinderen. Je mag ook dingen verkopen en geld opmaken, zonder overleg met de kinderen. En daar zit meteen de angel. Antoinette is nog geen zestig. Als ze lang leeft kan ze de erfenis grotendeels opmaken. Vaak is er wel een bepaling dat het vruchtgebruik stopt als ze hertrouwt, maar in de praktijk is dat makkelijk te omzeilen door informeel te gaan samenwonen. De kinderen zien met lede ogen aan dat het risico bestaat dat het saldo van de nalatenschap door de jaren heen flink afneemt, terwijl ze van vader hoorden: “het is allemaal goed geregeld.” Antoinette is door Richard ook benoemd tot executeur en de kinderen hebben het gevoel dat ze helemaal buiten spel zijn gezet.

Fase 3

Verwijdering

Mede op basis van een gesprek met de notaris zal Richard hebben gedacht dat dit een goed evenwicht is: goed zorgen voor je langstlevende partner van wie je veel hebt gehouden door haar een vruchtgebruik te geven en tegelijkertijd worden je kinderen erfgenamen. Maar het testament is abstract geformuleerd en in de praktijk kan zo’n standaard testament voor de kinderen heel nadelig uitpakken. Je zet de langstlevende partner aan het stuur en de kinderen machteloos op de achterbank. En hoewel de verhoudingen tussen Antoinette en de kinderen heel goed waren tijdens het leven van Richard, verhardde de situatie al snel toen hij er niet meer was als verbindende factor. Bovendien was er geen considerans in het testament opgenomen: een soort toelichting van vader waarin de context en zijn bedoelingen worden geschetst. Samen met de machteloze situatie waarin hij de kinderen plaatst, maakt dat een conflict bijna onvermijdelijk. Een standaardmodel volstaat bij samengestelde gezinnen eigenlijk nooit.

Fase 4

Escalatie

De verhoudingen werden steeds slechter en daardoor escaleerde de situatie. Zo gaven de kinderen een feest in het zwembad terwijl Antoinette op haar rust gesteld is; zoiets kun je zien als een voorbeeld van territoriumgedrag: begrijpelijk, maar niet constructief. Uiteindelijk zei Antoinette tegen een van de kinderen die in een van de huizen op het terrein woonde: ‘Hoepel maar op. Je hebt geen huurcontract.’ Er was nooit iets vastgelegd door vader. De stiefmoeder dreigde met uitzetting. Het kind bestreed dat en zei: ik betaal gas- en elektriciteit en ik ben de facto huurder. Zo stonden ze in een juridische procedure tegenover elkaar. De rechter oordeelde: het is een vorm van een huurovereenkomst dus uitzetten kan niet. Maar het was natuurlijk een nederlaag dat ze zo snel na het overlijden van Richard bij de rechter belandden.

Fase 5

Mediation

De zaak werd bij mij aangebracht door de zus van Richard. Zij zag met lede ogen aan dat het van kwaad tot erger dreigde te gaan en via Alles over Erven kwam ze bij mij terecht. In dit geval was het lastig om iedereen in Nederland om tafel te krijgen. Ik heb eerst afzonderlijke gesprekken gevoerd met zowel de kinderen als met Antoinette en er heeft een lang gezamenlijk gesprek plaatsgevonden: twee dagdelen hier in Amsterdam. Dat heeft wel iets opgeleverd, maar nog niet alles opgelost. Het was al winst dat ze uit de loopgraven kwamen. We hebben ook gesproken over wat de bedoelingen van Richard waren. Die stonden niet in het testament, want daarin was geen considerans opgenomen, maar toch waren die bedoelingen best goed te reconstrueren. We hebben dus samen uitleg gegeven aan het testament. Een testament is geen wet van Meden en Perzen. Je moet altijd kijken wat de erflater voor ogen heeft gehad (zie kader 1). Woorden in een testament lijken duidelijk, maar zijn dat heel vaak niet. Daarom is uitleg altijd nodig. Als je dat als uitgangspunt neemt biedt mediation veel ruimte om tot een oplossing te komen die door alle partijen wordt gedragen. Dit betekent vanzelfsprekend niet dat partijen het testament niet serieus nemen, maar ze duiden samen de bedoeling van de persoon die het testament heeft opgesteld.

Fase 6

Uitleg

In het gesprek opperde ik: laten we nu eens alles opzijzetten en nagaan wat Richard gewild zou hebben, stel dat hij hier aan tafel zou zitten. We bespraken op die manier eigenlijk gezamenlijk de toelichting, de considerans bij het testament. Daar vonden ze verrassend veel overeenstemming. Ze dachten allemaal dat Richard zou zeggen: ‘Jongens waar zijn jullie mee bezig? Jullie hebben een flinke erfenis gekregen. Begin met blij te zijn.’ Vervolgens waren ze het er ook over eens dat hij voor iedereen een plek zou willen onder de Griekse zon: letterlijk en figuurlijk. Vrede in plaats van oorlog. Antoinette verontschuldigde zich in het gesprek dat ze zich had laten meeslepen en dat de eerdere zaak over huurincident helemaal niet de bedoeling was. Ze maakte haar excuses dat ze een van de kinderen van haar man uit huis had geprobeerd te zetten. De kinderen op hun beurt erkenden dat ze ook wel aanleiding hadden gegeven voor nare gevoelens bij Antoinette.

Fase 7

Vaststellingsovereenkomst

Als je kijkt naar een mogelijke oplossing in deze Griekse casus zou je kunnen denken aan het schrappen van de interings- en vervreemdingsbevoegdheden voor Antoinette door gezamenlijk vast te stellen: die kan Richard nooit hebben gewild als hij de reikwijdte ervan echt had begrepen. Als Antoinette met die blik kijkt, zou ze daaraan mee kunnen werken – hoewel dat niet direct in haar zakelijke belang is. Het grotere plaatje is haar dan meer waard dan keiharde rechten. En daar zou dan vanuit de kinderen compensatie voor kunnen komen, bijvoorbeeld in de vorm van een gegarandeerd jaarlijks bedrag uit de opbrengsten van de onderneming als Antoinette met pensioen gaat. Verder zou je afspraken kunnen maken over de voorzetting van de onderneming. Dat is een ingewikkelde, maar niet onmogelijke puzzel. Ik hoop dat we tot een vaststellingsovereenkomst kunnen komen en daarmee een nieuwe rechtswerkelijkheid creëren. Dat is de juridische vertaling van dat nieuwe evenwicht, van de afspraken die ze onderling maken. De erfgenamen zeggen dan: we hebben het testament samen uitgelegd en uitgevoerd. Dat is juridisch gezien een bindend advies aan henzelf.