Legitieme portie, wat is het en hoe werkt het?

Wat is de legitieme portie?
Wie heeft recht op een legitieme portie?
Hoeveel is de legitieme portie?
Welke giften tellen mee bij de berekening van de legitieme portie?
Wat wordt in mindering gebracht bij het berekenen van de legitieme portie?
Beroep doen op de legitieme portie
Legitieme portie opeisen
Meer vragen? Advies?

De legitieme portie is het minimum dat de wet aan een kind toekent uit de erfenis van zijn ouder. Ook als een ouder zijn kind onterfd heeft in een testament, kan het kind een deel van de erfenis of, beter gezegd, een bedrag opeisen. Hoe zit het nu precies met de legitieme? Hoeveel is dat minimum? Wat is het effect van schenkingen die een ouder nog bij leven doet? En hoe kan een kind een beroep doen op zijn of haar legitieme? Daar gaan we hieronder op in, met een voorbeeld uit de praktijk.

De legitieme portie is een vordering in geld. Als het kind onterfd is, wordt het dus géén erfgenaam en heeft géén recht op specifieke bezittingen, ook niet op spullen met alleen emotionele waarde zoals fotoalbums. Wél heeft het recht op betaling van een geldbedrag. Het kind beslist ook niet mee bij de afwikkeling van de nalatenschap.

Het krijgen van de legitieme portie gaat niet vanzelf: het kind zal daar zelf specifiek een beroep op moeten doen. Dit mág, maar moet niet. Met andere woorden: het is een recht, niet een plicht om een beroep te doen op de legitieme. In bepaalde gevallen kan een legitimaris de vordering pas opeisen als ook de langstlevende van zijn ouders is overleden.

De legitimaris heeft die vordering op de gezamenlijke erfgenamen en soms ook op degenen die bij leven van de overledene een schenking hebben gekregen. De legitieme portie kan namelijk groter zijn dan de daadwerkelijke nalatenschap.

Alleen afstammelingen van de overledene hebben recht op een legitieme portie. De echtgenoot of partner en stiefkinderen hebben dus geen recht op een legitieme portie.

In eerste instantie gaat het om de kinderen van de overledene, maar ook kleinkinderen kunnen recht hebben op een legitieme. Als een kind komt te overlijden vóór zijn ouders en als hij of zij zelf kinderen had, dan worden die kinderen legitimaris in de plaats van het kind. De echtgenoot komt niet in zijn/haar plaats en wordt dus geen legitimaris.

Om te weten hoeveel de legitieme portie is, zijn twee begrippen van belang:

• het erfdeel volgens de wet (het breukdeel)
• de legitimaire massa: de waarde waarover de legitieme porties worden berekend

Breukdeel

De basis van de berekening van een legitieme portie is relatief eenvoudig: het breukdeel. Versimpeld gezegd heeft een kind van de overledene recht op de helft van zijn erfdeel volgens de wet*. De helft van wat ook wel het ‘kindsdeel’ genoemd wordt.

Stel dat een ouder twee kinderen had en een echtgenoot dan is het erfdeel van een kind volgens de wet 1/3e. Zijn legitieme is de helft daarvan, dus 1/6e.

* Dit kan in bepaalde situaties iets anders liggen, bijvoorbeeld als een van de kinderen verwerpt.

Legitimaire massa

De volgende stap van de berekening is ingewikkelder. Het gaat namelijk niet om de daadwerkelijke nalatenschap op het moment van overlijden, maar om een fictieve nalatenschap: de legitimaire massa. Bij deze legitimaire massa worden bepaalde (niet alle!) schenkingen uit het verleden meegerekend. Het idee hierachter is dat ouders niet de rechten van een kind alsnog kunnen beperken door vermogen tijdens leven weg te schenken, bijvoorbeeld om dat kind te benadelen.

Hier wordt het lastig en dit is ook waar vaak discussies of problemen over ontstaan. De legitieme portie wordt namelijk berekend over:

• de nalatenschap zelf (bezittingen min bepaalde schulden), plus:
• bepaalde giften die door de overledene gedaan zijn (zie onder). 

Het totaal hiervan heet de ‘legitimaire massa’.

De giften die meetellen voor de berekening van de legitimaire massa zijn:

• Giften gedaan binnen 5 jaar voor het overlijden aan anderen dan aan legitimarissen.
• Giften die gedaan zijn om de legitimaris te benadelen
• Giften gedaan aan legitimarissen
• Giften met uitgestelde werking, zoals een ‘papieren schenking’
• Giften die de erflater had kunnen herroepen (terugtrekken) tijdens zijn leven

Giften kunnen zijn schenkingen, maar ook bevoordelingen, bijvoorbeeld bij verkoop van een huis tegen een te lage prijs. De regeling rond de giften die meegeteld moeten worden is complex. Er zijn uitzonderingen en vaak is er ruimte voor interpretatieverschillen. En dus vaak aanleiding tot discussie.

Als een legitimaris een beroep doet op de legitieme portie en het breukdeel en de legitimaire massa zijn berekend, dan moet hiervan nog worden afgetrokken wat de legitimaris al heeft gekregen (bij leven) of had kunnen krijgen (m.n. uit de erfenis). Als een legitimaris bijvoorbeeld 10 jaar geleden al een schenking heeft gekregen van zijn ouder, of als hij een legaat uit het testament verwerpt, dan wordt de waarde van die schenking of dat legaat afgetrokken van zijn ‘legitimaire vordering’ (de vordering wegens zijn legitieme portie). 

Al met al is het door de details in de regeling en de interpretatie daarvan vaak lastig zelf een correcte berekening maken van de legitieme portie. Een erfrecht-advocaat of notaris kan hierbij helpen.

Een legitimaris kan in drie situaties een beroep doen op de legitieme portie:

• als de overledene hem/haar heeft onterfd
• als hij of zij wel iets krijgt uit de erfenis, maar dat minder is dan de legitieme portie
• als hij of zij meer krijgt dan de legitieme portie, maar hier een beperking op rust.

De eerste situatie is meestal snel duidelijk. Voor de tweede situatie moet mogelijk eerst de legitimaire massa worden berekend om te weten of de verkrijging volgens het testament minder is dan de legitieme.

De derde situatie gaat over een voorwaarde of last. Het erfdeel kan bijvoorbeeld het volle erfdeel zijn, maar er rust een vruchtgebruik op. Of het gaat om een zogenaamde tweetrapsmaking. Bewind kan ook zo’n beperking zijn, maar daar gelden ook specifieke uitzonderingen voor.

Het opeisen van de legitieme gaat niet vanzelf. Actie van de legitimaris is nodig. Het kind dat een beroep doet op zijn legitieme moet dit melden bij de erfgenamen of hun vertegenwoordiger als die er is, zoals de executeur of vereffenaar. Of bij de langstlevende echtgenoot/partner als er een wettelijke verdeling is (tenzij er een executeur of vereffenaar is). De legitimaris heeft recht op alle informatie die nodig is om de legitieme te kunnen vaststellen.

Het is wel verstandig om een beroep op de legitieme portie schriftelijk te doen. Dat kan met een brief. Dit moet binnen 5 jaar na het overlijden. Of eerder, als daarvoor een redelijke termijn is gesteld. Let op: de sanctie hierop is dat het recht vervalt – als je te laat bent, kun je geen beroep meer doen op de legitieme.

Al met al lijkt de legitieme op het eerste gezicht misschien eenvoudig – de uitvoering in de praktijk is weerbarstiger. De precieze berekening van de legitimaire massa – en dus van de legitieme portie – is ingewikkeld en leidt vaak tot gedoe of ruzie tussen de kinderen. Veel gegevens moeten boven water worden gehaald, wat is te bewijzen en wat niet, welke waarde telt mee? En dat in een context waarin emoties een grote rol spelen door de onterving van het kind of de beperking van zijn erfenis.

Het is dan ook verstandig voor ouders om de gevolgen van een eventuele (gedeeltelijke) onterving goed te bespreken met de notaris voor een keuze te maken tussen een onterving of een andere oplossing in het testament. Een kind onterven of hem alleen de legitieme portie nalaten ontlokt heel vaak een vechthouding en leidt tot langdurig gedoe voor de executeur en de andere erfgenamen. Zie ook: Onterven: wat betekent dat?

Als u zelf overweegt een beroep te doen op uw legitieme portie, dan kunt u hulp inschakelen van een erfrechtadvocaat of notaris voor begeleiding en de berekeningen. Ook kunt u overwegen een nalatenschapsmediator in te schakelen om te voorkomen dat een hoogoplopend conflict ontstaat.