Afwikkeling van de nalatenschap

Na overlijden
Is er een executeur?
Verklaring van erfrecht
Praktisch gaat het vaak als volgt:
Wettelijke verdeling
Verdeling van de nalatenschap
Tijdsverloop verdeling
Belastingaangifte
Afwikkeling van een (mogelijke) negatieve nalatenschap
Rol van de notaris
Meer vragen? Advies?

Of het nu onverwacht is of niet helemaal, op het moment dat uw echtgenoot, echtgenote, ouder of andere naaste is overleden, komt er naast alle emoties ook een heleboel regelwerk op u af. Voor de korte én voor de langere termijn.

Naast het regelen van de uitvaart en alle “dagelijkse dingen”, moet ook de afwikkeling van de nalatenschap of erfenis geregeld worden.

De regelzaken rond de begrafenis kunt u vaak zelf doen, maar let hier wel bij op. Als de overledene misschien schulden had, kunt u beter geen acties ondernemen die u tot erfgenaam maken zonder dat u weet wat de gevolgen zijn. Wees daar dus voorzichtig mee.

Móet u de begrafenis regelen? En doet u dat alleen? Als de overledene een testament heeft gemaakt, staat daarin vaak vermeld wie de ‘executeur’ is. De executeur kan benoemd zijn om alleen de uitvaart te organiseren, de hele nalatenschap af te wikkelen of enkele taken op zich te nemen. Echtgenoten benoemen elkaar meestal tot hun executeur. In het geval van samengestelde gezinnen wordt nog wel eens een tweede executeur benoemd, die samen met de echtgenoot namens de (stief)kinderen handelt – om zo iedereen te betrekken bij de uitvaart en té heftige confrontaties probeert te voorkomen.
Andere erflaters benoemen bijvoorbeeld een notaris of een andere onafhankelijke deskundige derde tot executeur. De redenen daarvoor lopen uiteen en variëren van ‘de kinderen willen ontzien’, via ‘ruzie tussen de erfgenamen willen voorkomen’ tot ‘de deskundige kan het zakelijk en zonder emotie afwikkelen’ of ‘ik heb verder niemand, en het moet wel goed gebeuren’.

Is er geen testament, dan is het handig als de erfgenamen in onderling overleg afspreken wie namens hen allen de nalatenschap afwikkelt; diegene krijgt dan een volmacht van de rest. Dat is uit praktisch oogpunt: anders moet hij of zij voor elke handeling eerst apart toestemming van de andere erfgenamen vragen óf alle erfgenamen moeten voor iedere handeling, hoe klein ook, met zijn allen besluiten en ondertekenen.

De notaris maakt op verzoek een verklaring van erfrecht op, waarin staat wie de overledene is, wie zijn erfgenamen zijn (en of dat op grond van een testament is of op grond van de wet) en wie bevoegd is om namens de erfgenamen de nalatenschap af te wikkelen.

Deze verklaring van erfrecht hebt u nodig voor diverse instanties, soms het origineel, soms in kopie. Maak dus een aantal kopieën. De bank bijvoorbeeld wil weten wie er bevoegd is om geld van de rekening op te nemen: u hebt daarvoor een verklaring van erfrecht nodig. In bepaalde gevallen is een zogenaamde bankverklaring ook voldoende voor de bank.

1. A is overleden. Eén of meer naasten nemen het voortouw om duidelijk te krijgen wie de erfgenamen zijn. Ze gaan naar de notaris en vragen hem uit te zoeken of er een testament is.

2. De notaris zoekt het volgende uit:

• Als er een testament is: wat staat daarin?
  • Erfgenamen, belangrijke wensen over de uitvaart, wie regelt de uitvaart?
  • Wie wikkelt de hele nalatenschap af?
• Is er geen testament?
  • Wie zijn de erfgenamen volgens de wet?

3. De notaris stelt vast wie de erfgenamen van A zijn en stuurt de erfgenamen een kopie van het testament (als dat er is) en een zogenaamde ‘boedelvolmacht’.

• In de boedelvolmacht geven de erfgenamen één van hen (soms twee, of een ander, niet-erfgenaam) de volmacht om namens de andere erfgenamen te handelen bij het afwikkelen van de nalatenschap.

4. De notaris legt ook uit dat het naast het aanvaarden van de erfenis mogelijk is om de erfenis te verwerpen of te aanvaarden ‘onder het voorrecht van boedelbeschrijving’ (dit heet ook ‘beneficiaire aanvaarding’).

• De erfenis aanvaarden betekent dat de erfgenaam de erfenis accepteert, met bezittingen en schulden. Dit wordt ook zuivere aanvaarding genoemd. Als de bezittingen uit de nalatenschap niet voldoende zijn om de schulden te betalen, moet de erfgenaam het restant van de schulden uit zijn privévermogen betalen.
• De erfenis verwerpen betekent: de erfgenaam accepteert de erfenis niet. Verwerping heeft terugwerkende kracht: hij wordt geacht nooit erfgenaam te zijn geweest.
• De erfenis beneficiair aanvaarden betekent: het aanvaarden van de erfenis, voor zover er bezittingen tegenover de schulden staan. Als het saldo van de nalatenschap positief blijkt te zijn, houdt de erfgenaam iets over aan de erfenis. Is de nalatenschap per saldo negatief, dan is hij – na betaling van de schulden uit de bezittingen – niet aansprakelijk met zijn privévermogen voor de resterende schulden. Bij beneficiaire aanvaarding geldt de wettelijke vereffeningsprocedure. Lees hier meer over de vereffening.

5. Als duidelijk is welke erfgenamen de nalatenschap aanvaard hebben (beneficiair of zuiver), stelt hij de verklaring van erfrecht op (dit is een notariële akte). In de verklaring van erfrecht staat vermeld wie de overledene is en wie zijn erfgenamen zijn. Ook wordt hierin vermeld wie eventueel executeurs of vereffenaars van de nalatenschap zijn, en wat hun bevoegdheden zijn. De notaris stuurt deze naar de gevolmachtigde of naar de executeur. Deze persoon kan nu aan het werk om de nalatenschap af te gaan wikkelen.

6. De persoon die in het testament is aangewezen als executeur moet zijn benoeming wel aanvaarden. Dit kan uiteraard pas plaatsvinden na het overlijden. De notaris legt deze aanvaarding vast in een verklaring van executele of in de verklaring van erfrecht, zodat de executeur als dat nodig is zijn bevoegdheid kan aantonen.

Was de overledene getrouwd en had hij kinderen? Dan is er vaak sprake van een wettelijke verdeling. Dat houdt in dat de langstlevende echtgenoot alles erft, en dat de kinderen een vordering ontvangen ter grootte van hun erfdeel. Lees hier meer over de wettelijke verdeling.

Bij de wettelijke verdeling krijgt de langstlevende echtgenoot volgens de wet vanzelf de gehele nalatenschap: alle bezittingen en schulden van de echtgenoot die is overleden. Als de langstlevende echtgenoot de wettelijke verdeling accepteert (en dus niet ongedaan maakt of de nalatenschap verwerpt), ontstaat er geen ‘onverdeeldheid’, dus de nalatenschap hoeft niet verdeeld te worden. In die zin kan de term ‘wettelijke verdeling’ dus verwarrend werken!

De kinderen krijgen een vordering op de langstlevende ouder. Om later geen onduidelijkheid te krijgen over de hoogte van de vordering, is het verstandig kort na het overlijden een boedelbeschrijving te maken: een overzicht van alle bezittingen en schulden van de overledene.

De langstlevende is aansprakelijk voor alle schulden van de nalatenschap. Dit betekent dat als vader eerst overlijdt, moeder al zijn schulden moet betalen. Schuldeisers van de nalatenschap kunnen haar dus aanspreken. Mochten zij bij een kind aankloppen voor betaling van de schuld, dan kan het kind de schuldeiser naar moeder verwijzen. Als het kind toch zelf betaalt, dan kan hij het bedrag bij moeder opeisen. De schulden worden wel meegerekend bij het bepalen van het bedrag van de vordering van de kinderen.

Als er geen sprake is van een wettelijke verdeling en er is meer dan één erfgenaam, dan ontstaat er een ‘onverdeeldheid’: een gemeenschappelijk vermogen. Deze moet onder de erfgenamen verdeeld worden.

Met de verdeling kan begonnen worden als duidelijk is waar de nalatenschap uit bestaat, wie de erfgenamen zijn en voor welk gedeelte. Ook moeten de erfgenamen het eens zijn over de verdeling zelf: wie krijgt wat uit de nalatenschap. Mocht dat niet zo zijn, dan kan de rechter bepalen hoe de nalatenschap verdeeld wordt.

Iedere erfgenaam krijgt zijn of haar deel van de nalatenschap. De verdeling bestaat uit twee onderdelen:

De vaststelling door de erfgenamen gezamenlijk wie precies wat krijgt uit de nalatenschap.
De officiële overdracht van de goederen aan de betreffende erfgenaam.
De vaststelling van de verdeling is dus de afspraak tussen de erfgenamen over wat naar wie gaat, ter waarde van het erfdeel van iedere erfgenaam. Dat kan precies voor de waarde van het erfdeel zijn, of er kan meer of minder worden toebedeeld. Dat heet overbedeling of onderbedeling. In dat geval ontstaan er vorderingen tussen de erfgenamen: de ene erfgenaam is een geldbedrag aan de ander schuldig.

In sommige gevallen stelt de wet eisen aan de vorm van de verdeling, Bijvoorbeeld als er minderjarige of onder curatele gestelde erfgenamen zijn.
De overdracht aan de erfgenamen wordt ook toedeling genoemd. Na het overlijden gaat de eigendomsoverdracht van de overledene naar de erfgenamen gezamenlijk automatisch, op basis van de wet, door de aanvaarding. Voor de verdeling tussen de verschillende erfgenamen zijn wel handelingen nodig. Toedeling gebeurt door overdracht van de goederen. Dat kan doordat het fysieke bezit overgaat (de spullen worden meegenomen naar huis), of bijvoorbeeld door een bankoverschrijving of een notariële leveringsakte als het om onroerend goed gaat.

Vóór deze overdracht zijn de erfgenamen gezamenlijk eigenaar. Na deze overdracht is alleen de erfgenaam die het goed krijgt de eigenaar.
Het is ook mogelijk de nalatenschap in stappen te verdelen. Als het huis nog niet verkocht is en daar mogelijk meer tijd overheen zal gaan, kan het verstandig zijn alvast een gedeelte van de nalatenschap te verdelen, bijvoorbeeld een deel van de inboedel en van de bankrekeningen. Dit heet een partiële verdeling.

Het duurt vaak behoorlijk lang voordat een nalatenschap verdeeld kan worden. Als de situatie redelijk overzichtelijk is, gaat er al snel een jaar voorbij tot de erfenis verdeeld kan worden. Bij ingewikkelde nalatenschappen kunnen er ook meerdere jaren overheen gaan.

In de tussentijd kan er natuurlijk van alles gebeuren in de boedel. Spullen worden verkocht, waarderingen kunnen veranderen. Dat wat verdeeld wordt, zijn de bezittingen die nog aanwezig zijn op het moment van de verdeling. Ook schulden die nog openstaan ten tijde van de verdeling worden in de verdeling meegenomen.

Als deel van de afwikkeling van de nalatenschap moet er ook belastingaangifte gedaan worden:

• Inkomstenbelasting voor het gedeelte van het jaar waarin de erflater nog leefde
• Erfbelasting

De aangifte erfbelasting moet binnen 8 maanden na het overlijden gebeuren. Meestal stuurt de Belastingdienst hier een bericht over. Het kan verstandig zijn advies te vragen over de aangifte erfbelasting. Dat kan bij een notaris, een professioneel executeur en estate planners of (andere) fiscalisten die goed op de hoogte zijn van de Erf- en schenkbelasting.
De verdeling is nog niet altijd duidelijk binnen 8 maanden na het overlijden. In dat geval kunt u uitstel van de aangifte aanvragen.

Een (mogelijk) negatieve nalatenschap moet ook worden afgewikkeld. Dit wordt ‘vereffening’ genoemd en de wet geeft aan op welke manier dat moet gebeuren. Het gaat er namelijk om dat de schuldeisers van de nalatenschap op een geordende manier worden voldaan én voorgaan op de erfgenamen. Als er voldoende middelen beschikbaar zijn in de nalatenschap, worden dus eerst de schuldeisers volgens bepaalde wettelijke regels afbetaald. Blijft er nog vermogen over, dan is dat voor de erfgenamen en kunnen zij dat onderling verdelen.

U hebt de notaris nodig om te weten of wie de erfgenamen zijn, of er een testament is en wat daarin vermeld staat. Als u de notaris verder inschakelt, helpt hij u ook met het opmaken van een verklaring van erfrecht en/of een verklaring van executele en andere documenten die nodig zijn, zoals een boedelvolmacht en een boedelbeschrijving. Als het niet goed loopt in de familie, kunt u de notaris ook vragen een of meer gesprekken te leiden om samen verder te kunnen, zowel emotioneel als in de zakelijke onderwerpen. Afhankelijk van de kwesties die spelen, kan de notaris zulke gesprekken zelf begeleiden, of is het inschakelen van een nalatenschapsmediator verstandig.

Als eventuele boedelnotaris is hij intensief betrokken bij de afwikkeling van de nalatenschap. De executeur kán namelijk een boedelnotaris aanwijzen: dat is dan de notaris die betrokken is bij de afwikkeling van de nalatenschap. Hij inventariseert de bezittingen en de schulden. Deze notaris laat zich in het boedelregister inschrijven, zodat daarover geen misverstand ontstaan. Er kan dan ook geen andere boedelnotaris aangewezen worden, bijvoorbeeld door andere erfgenamen.

De notaris kan verder voor u de aangifte van de erfbelasting opmaken en vragen op dat gebied beantwoorden. Ook denkt hij met u mee als u uw eigen testament wenst te veranderen naar aanleiding van veranderde omstandigheden, zoals bijvoorbeeld een ontvangen erfenis.

Tot slot is de notaris een onafhankelijke deskundige derde die dagelijks te maken heeft met erven en testamenten: met uw vragen kunt u daarom goed bij hem terecht.

Als u in uw testament een professioneel executeur wilt benoemen voor de afwikkeling van uw nalatenschap, neem dan tevoren contact op met een executeur om de mogelijkheden en wensen door te spreken. Ook als u tot executeur benoemd bent door de overledene, en u de executele door een professional wilt laten uitvoeren, dan kunt u een executeur inschakelen (als u volgens het testament een andere executeur in uw plaats mag aanwijzen).

Een notaris kan u ook helpen bij de afwikkeling van een nalatenschap. Dat kan voor het geheel of voor een gedeelte, zoals het maken van een verklaring van erfrecht of het vastleggen van de verdeling.

In het geval van een (mogelijk) negatieve nalatenschap en/of beneficiaire aanvaarding moet vaak een vereffeningsprocedure gevolgd worden. Hiervoor kunt u een vereffenaar inschakelen.

Bij ruzie rond de afwikkeling van een nalatenschap, of een dreigend conflict daarover, kan een nalatenschapsmediator mogelijk hulp bieden. Hij of zij zal de erfgenamen en eventueel andere betrokkenen begeleiden samen een oplossing te vinden.

Zie ook de checklist na overlijden voor aandachtspunten bij het afwikkelen van een nalatenschap.

Wie zijn de erfgenamen?
Wie erft wat?
Hoeveel is de erfenis?
Wat is een executeur?
Samengesteld gezin en erfenis
Een kind onterven
Minderjarige kinderen en erfenis
Erfrecht & scheiding, onderneming of onterving?
Internationale aspecten
Wat is een legaat?
Onterven: wat betekent dat?
Legitieme portie: wat is het en hoe werkt het?
Erfenis nalaten aan een goed doel: hoe doe je dat?