Geen standaardgezin? Dan ook geen standaardregeling
TEKST: GILLESKE KREIJNS
Ze zijn er steeds meer: samengestelde gezinnen, of patchwork families. En de verwachting is dat het aantal fusiegezinnen ook in de toekomst zal blijven groeien. Net als bij ‘gewone’ gezinnen, is er de wens om elkaar en de kinderen goed verzorgd achter te laten na overlijden van een ouder. Kan de wettelijke regeling, die voor ‘normale’ gezinnen prima kan werken, hierin voorzien? Nee, zeggen Paula van der Kramer en Bernard Kapma van KB Notarissen. Zij pleiten voor een bredere kijk: wees voorbereid, ga met elkaar om de tafel, en leg je wensen en plannen vooral vast in een testament.
Het ligt ingewikkelder
Voor het ‘gemiddelde’ gezin kan de wettelijke verdeling een prima oplossing zijn. Dat wil zeggen: een getrouwd stel met minimaal een kind. Maar samengestelde gezinnen zijn nu eenmaal ingewikkelder. Bij een samengesteld gezin is ten minste een van de kinderen niet van de partners samen. Daarnaast kunnen er ook gezamenlijke kinderen zijn; misschien is een van de partners weduwe of weduwnaar; sommige stellen zijn getrouwd, andere hebben een samenlevingscontract of een geregistreerd partnerschap. Bij zo veel gezinsvormen en familiesituaties is de (relatief eenvoudige) wettelijke verdeling doorgaans niet afdoende. Wanneer er geen testament is, ontstaan er vaak ingewikkelde situaties. Kijk maar naar het verhaal van Jet en Arnold.
Geen droomscenario
Een ouder die na overlijden van de partner gedwongen moet verhuizen naar een betaalbare (en vaak dus kleinere) woning, dat is geen droomscenario. De wettelijke verdeling blijkt hier dus niet afdoende te zijn. Wat hadden Jet en Arnold kunnen doen om dit te voorkomen? Bernard Kapma: ‘Mensen regelen dit soort zaken niet goed, omdat ze liever niet bezig zijn met onderwerpen als de dood. Maar vooruitdenken is in dit soort situaties juist cruciaal.’ Wanneer je gaat samenwonen, trouwen of samen een huis koopt, is het belangrijk om ook na te denken over de toekomst. Zo hadden Jet en Arnold bijvoorbeeld een levensverzekering kunnen afsluiten, maar dat is best prijzig en wordt duurder naarmate je ouder wordt. Het geld dat ze te besteden hadden, gaven ze liever uit aan de gezamenlijke vakanties.
Jet (49) en Arnold (51) zijn sinds drie jaar getrouwd. Ze zijn beiden gescheiden en vormen nu een samengesteld gezin met hun kinderen, die nog thuis wonen. Jet heeft een dochter (Lotte, 18) uit haar vorige relatie, en Arnold heeft twee zoons (Tijmen, 22 en Tycho, 20) met zijn ex-vrouw. Jet en Arnold hadden ieder co-ouderschap over hun kind(eren). Een paar jaar geleden hebben ze samen een huis gekocht. Noemenswaardig spaargeld is er niet. Dan komt Arnold onverwachts te overlijden tijdens een skivakantie. Omdat er geen testament is gemaakt, treedt de wettelijke regeling in werking. Daarom gaat het huis automatisch naar Jet, want zij is de langstlevende. Opgelost, zou je denken. Maar dit is pas het begin van de problemen. Jet moet namelijk fors erfbelasting betalen over het huis. En dat geld heeft ze helemaal niet. Het inkomen van Arnold is weggevallen en ze is een dag in de week minder gaan werken. Dus zit er niets anders op dan het huis verkopen en op zoek gaan naar andere, betaalbare, woonruimte.
1. Een holistische blik
Om situaties zoals die van Jet te voorkomen, is het verstandig om van tevoren een zorgvuldige planning te maken en een testament op te stellen. Daarin worden belangrijke vragen beantwoord. Wat is het inkomen van de langstlevende? Hoe ziet de financiële situatie eruit als een van de partners komt te overlijden? Mag er een hypotheekrecht worden gevestigd om de erfbelasting te betalen met een lening van de bank? Kan een verzekering een oplossing bieden? ‘Mensen laten het veel te vaak bij een deeloplossing, terwijl ze het veel breder moeten trekken. Kijken naar je inkomen en de complete financiële situatie is heel belangrijk. Noem het een meer holistische blik,’ zegt Bernard Kapma. ‘Niet alleen met een notaris, maar ook met een financieel planner’.
2. Let op de emotionele klant
Het moge duidelijk zijn: voor samengestelde gezinnen bestaan geen standaardoplossingen wat betreft erven. Daarom is een testament bij zo’n gezin pure noodzaak. En het is geen standaardakte, het is altijd maatwerk. Omdat de nalatenschap bij deze gezinnen vaak een bron van conflicten wordt, is het extra belangrijk om de dingen zwart op wit te laten vastleggen. Het gaat immers niet alleen om geld, maar vooral om relaties en emoties. Paula van der Kramer vertelt dat de emotionele kant vaak belangrijker is dan de financiële. ‘Het zou bijvoorbeeld best kunnen dat het contact tussen de kinderen van Arnold en Jet minder wordt na het overlijden van Arnold, of misschien is het wel nooit goed geweest. Dan is het beter partijen niet onnodig lang aan elkaar vast te laten zitten door niet-opeisbare vorderingen.’
3. Maak moeilijk keuzes
‘Daarom zijn de adviesgesprekken die we voeren zo belangrijk, want daar wordt duidelijk hoe de partijen erin zitten. Ik vraag altijd: “Waar ligt het zwaartepunt? Ligt dat bij je nieuwe partner of ligt dat bij je kinderen?” Kijk daarbij ook goed naar de consequenties. Als er bijvoorbeeld één gemeenschappelijk kind is naast kinderen uit eerdere relaties, dan hebben ouders soms de neiging het gemeenschappelijke kind te bevoordelen. De andere kinderen hebben immers nog een andere ouder van wie ze erven. Maar wat betekent dit voor het gemeenschappelijke kind in het verdere contact met zijn halfbroers en -zussen? Daarin moeten vaak keuzes worden gemaakt, en die dienen vervolgens te worden vastgelegd in het testament. Het is altijd weer een puzzel, maar wel eentje die de moeite waard is!’
4. Onderhoud
Een samengesteld gezin gaat door verschillende fases heen. De eerste jaren zijn anders dan als de nieuwe relatie al tien of twintig jaar gaande is. Kinderen worden ouder, ouders en stiefouders ook. Juist omdat de dynamiek in een samengesteld gezin extra sterk kan veranderen, is regelmatig onderhoud van de testamenten belangrijk. Houd ze in elk geval elke vijf jaar tegen het licht en spreek ze door met partner en kinderen en liefst een erfrechtprofessional.
Aandachtspunten testament
Lees verderNaast de tips rond zorgvuldige aandacht voor het proces, hebben Bernard en Paula nog een aantal aandachtspunten voor de testamenten zelf:
• Benoem een of meer executeur(s). Dit kan een professioneel executeur zijn als neutrale deskundige, of familieleden, of een combinatie daarvan. Als je familieleden benoemt in je testament, kies dan beter niet de nieuwe partner alleen, maar bij voorkeur een kind uit het oorspronkelijk gezin en iemand uit het nieuwe gezin samen. Of overweeg er drie: de stiefouder, een van de kinderen uit het eerste gezin en een professional. Dan kunnen de stemmen niet staken.
• Overweeg een legaat van bepaalde spullen. Sommige meubels, schilderijen of andere bezittingen zijn voor de oudste kinderen deel van de geschiedenis met hun eigen ouder. Het kan dan pijnlijk zijn als die naar de nieuwe partner gaan. Je kunt zulke specifieke spullen met een legaat aan de eigen kinderen nalaten.
• Als er nog minderjarige kinderen zijn uit een eerdere relatie, bespreek dan de opties rond vertegenwoordiging van de kinderen bij de afwikkeling van de nalatenschap. Wordt dat hun andere ouder (de ex-partner) of wil je daar iemand anders voor benoemen? Dat kan door een bewind op te nemen in het testament.
• Let ook op de combinatie met huwelijksvoorwaarden. Als je een gemeenschap van goederen creëert met de nieuwe partner en een van de partners is meer vermogend dan de andere, dan beperk je daarmee het erfdeel van de eerste kinderen nog meer.
➤ Paula van der Kramer is toegevoegd notaris personen en familierecht. Ze houdt zich vooral bezig met het opstellen van huwelijks- en partnerschapsvoorwaarden en samenlevingscontracten voor koppels van verschillende nationaliteiten, samengestelde gezinnen en meerrelaties.
➤ Bernard Kapma is notaris en partner personen en familierecht. Sinds 2003 is hij lid van de Vereniging van Estate Planners in het Notariaat, waar hij in 2009 als een van de eerste leden gecertificeerd werd. Sinds 2017 is hij lid van het bestuur van deze vereniging.
